سند و انواع آن

سند و انواع آن، در نظام حقوقی، سند به هر نوشته‌ای اطلاق می‌شود که بتواند در دادگاه، ادعایی را ثابت کند. به عبارت دیگر، سند، مدرکی است که در مقام دعوا یا دفاع، قابل استناد باشد. ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی، سند را اینگونه تعریف می‌کند: «سند عبارت است از هر نوشته‌ای که در مقام دعوا یا دفاع، قابل استناد باشد.»

هر نوشته‌ای که بتواند در دادگاه، ادعایی را اثبات کند، سند و انواع آن محسوب می‌شود. این نوشته‌ها می‌توانند شامل قراردادها، فاکتورها، رسیدها، نامه‌های اداری، صورتجلسات و غیره باشند.

سند و انواع آن، اسناد به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: اسناد رسمی و اسناد عادی. سند رسمی، سندی است که توسط مأمورین رسمی دولت و طبق مقررات قانونی تنظیم می‌شود. مانند سند مالکیت، سند ازدواج و شناسنامه. سند عادی، سندی است که بین اشخاص خصوصی تنظیم می‌شود و رسمیتی مانند سند رسمی ندارد. مانند قولنامه، اجاره‌نامه و رسیدهای عادی.

مطابق با قانون مدنی، سند به هر نوشته‌ای اطلاق می‌شود که قابلیت استناد در دادگاه، چه در مقام دفاع و چه در مقام اقامه دعوا، را داشته باشد. سند به عنوان یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین ادله اثبات دعوا در دادگاه‌ها شناخته می‌شود و نقش بسزایی در تعیین نتیجه پرونده‌های حقوقی ایفا می‌کند.

در واقع، سند و انواع آن به عنوان مدرکی معتبر، می‌تواند ادعای خواهان یا خوانده را در دعوا ثابت کند و یا آن را رد نماید. به همین دلیل است که در عرف حقوقی و حتی در بین عموم مردم، همواره این سوال مطرح می‌شود که “آیا سندی هم دارید؟” چرا که بسیاری از دعاوی حقوقی را می‌توان به استناد سند اثبات کرد.

در آیین دادرسی مدنی نیز سند همچنان به عنوان قوی‌ترین و با ارزش‌ترین دلیل برای اثبات دعوا شناخته می‌شود. قانون مدنی انواع مختلفی از اسناد را تعریف کرده است که هر کدام از آنها دارای نحوه تنظیم و آثار حقوقی متفاوتی هستند. از جمله مهم‌ترین انواع سند می‌توان به سند عادی و سند رسمی اشاره کرد که هر یک ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارند.

با توجه به کاربرد فراوان سند در محاکم، آگاهی از نحوه تنظیم و آثار حقوقی آن برای افراد جامعه ضروری است. عدم اطلاع از این موارد می‌تواند در دعاوی حقوقی، خسارات جبران‌ناپذیری را برای افراد به همراه داشته باشد. بنابراین، توصیه می‌شود که پیش از هرگونه اقدام حقوقی، در خصوص اسناد و نحوه استناد به آنها در دادگاه، اطلاعات کافی کسب شود و در صورت لزوم از مشاوره حقوقی متخصصان بهره گرفته شود.

مطابق با ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی، سند عبارت است از هر نوشته‌ای که در مقام دعوی یا دفاع، قابل استناد باشد. بر اساس ماده ۱۲۸۶ قانون مدنی، اسناد به دو دسته عادی و رسمی تقسیم می‌شوند.

سند به عنوان یکی از مهم‌ترین ادله اثبات دعوا در امور حقوقی و کیفری، در محاکم قضایی قابلیت ارائه و استناد دارد. هنگام اقامه دعوا در دادگاه یا دفاع از آن، ارائه ادله اثبات ضروری است. بر اساس تعریف سند، دلیلی را می‌توان به عنوان سند محسوب کرد که دو شرط اساسی داشته باشد:

1. سند باید مکتوب یا نوشته باشد.
2. سند باید در مقام دعوا یا دفاع از دعوا، در دادگاه، قابل استناد باشد.

بنابراین، هر نوشته‌ای که دارای این دو شرط باشد، می‌تواند به عنوان سند و انواع آن در دادگاه مورد استفاده قرار گیرد.

در قانون آیین دادرسی مدنی و کیفری، سند در کنار اقرار، سوگند و شهادت، به عنوان یکی از مهم‌ترین ادله اثبات دعوا شناخته می‌شود. سند به دو دسته سند عادی و سند رسمی تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌ها و آثار حقوقی متفاوتی دارند.

با توجه به اهمیت تشخیص عادی یا رسمی بودن سند و استناد به آن در دادگاه، قانون مدنی به تعریف سند رسمی پرداخته است. ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی در تعریف سند رسمی مقرر می‌دارد: “اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک یا دفاتر اسناد رسمی یا در نزد سایر مامورین رسمی در حدود صلاحیت آنها و بر طبق مقررات قانونی تنظیم شده باشند، رسمی است.”

بنابراین، هرگاه مامور رسمی در حدود صلاحیت خود، با رعایت قواعد و تشریفات قانونی، اقدام به تنظیم اسنادی کند، نتیجه آن یک سند رسمی خواهد بود که می‌توان در دادگاه، در مقام دفاع یا دعوا، به آن استناد کرد.

در بخش‌های قبلی مقاله، به تعریف سند رسمی و ارکان آن پرداخته شد. در این بخش، انواع سند رسمی و مثال‌هایی برای هر یک از آنها ارائه می‌شود. با استناد به ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی، می‌توان اسناد رسمی را به سه دسته تقسیم کرد:

1. اسنادی که توسط اداره ثبت اسناد و املاک تنظیم می‌شوند: مانند سند مالکیت، صورت‌مجلس تحدید حدود و هر سند و نوشته‌ای که مامورین صلاحیت‌دار ثبت، در حدود وظایف خود، تنظیم می‌کنند.
2. اسنادی که توسط دفترخانه‌ها یا دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شوند: مانند اسناد انتقال قطعی، سند ازدواج و سند صلح.
3. اسنادی که نزد مامورین رسمی دولت، در حدود وظایف و صلاحیت آنها تنظیم می‌شوند: مانند گواهینامه یا شناسنامه.

همانطور که در بخش قبلی در پاسخ به پرسش تعریف سند چیست توضیح داده شد، امروزه سند یکی از مهم‌ترین ادله‌ای است که می‌توان به وسیله آن یک دعوا را در دادگاه اقامه کرد و یا با استناد به آن، از خود دفاع کرد. بنابراین، حجم مهمی از دعاوی حقوقی مطرح شده در دادگاه‌ها، با استناد به سند و انواع آن، مورد رسیدگی قرار می‌گیرند و در خصوص آن‌ها، حکم صادر می‌شود. سند و انواع آن، بر اساس قانون، عبارتند از:

سند رسمی: یکی از انواع اسناد، بر اساس ماده ۱۲۸۶ قانون مدنی می‌باشد. ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی در تعریف آن، اشعار می‌دارد: “اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک و یا دفتر اسناد رسمی، یا در نزد سایر مامورین رسمی، در حدود صلاحیت آن‌ها و بر طبق مقررات قانونی تنظیم شده باشند، رسمی است.”

سند عادی: از دیگر انواع اسناد، سند عادی است که ماده ۱۲۸۹ قانون مدنی، در تعریف آن، اشعار می‌دارد: “غیر از اسناد مذکوره در ماده ۱۲۸۷، سایر اسناد، عادی است.”

سند لازم‌الاجرا: اسناد رسمی هستند که دارنده آن، می‌تواند، مفاد آن را، بدون نیاز به مراجعه به دادگاه و دستور محاکم قضایی، صرفا با مراجعه به اداره ثبت اسناد و املاک، به اجرا بگذارد.

سند در حکم لازم‌الاجرا: برخی اسناد عادی، نظیر چک، قراردادهای بانکی، اظهارنامه حاوی بدهی مالک یا استفاده کننده از خدمات آپارتمان، نظیر برق، آب و سایر موارد، از حیث اینکه در قانون، قابلیت اقدام از طریق اداره ثبت اسناد و املاک، جهت اجرایی کردن مفادشان وجود دارد، در حکم سند لازم‌الاجرا هستند.

سند اجاره‌ای: سندی است که توسط شخص یا موسسه، در ازای دریافت مبلغی، برای مدت مشخص به افرادی که به سند نیاز دارند، اجاره داده می‌شود. از سند اجاره‌ای بیشتر برای تأمین سند مورد نیاز قرار وثیقه استفاده می‌شود.

لازم به ذکر است که هر یک از سند و انواع آن، با دیگری متفاوت هستند و به همین دلیل، آثار ویژه و خاص خود را نیز دارند. توان اجرایی و اثباتی سند رسمی، از سند عادی، بیشتر می‌باشد و بر همین اساس، از تفاوت‌های مهم سند عادی و سند رسمی، بر اساس ماده ۱۲۹۲ قانون مدنی، این است که؛ همواره می‌توان نسبت به اسناد عادی، اظهار انکار و تردید کرد، اما در مورد اسناد رسمی، چنین امری امکان‌پذیر نیست. در خصوص این نوع سند و انواع آن، صرفا می‌توان، ادعای جعل را مطرح نمود.

در این بخش به برخی از سوالات متداول درباره سند و انواع آن پاسخ داده می‌شود:

1. سند چیست؟

سند به هر نوشته‌ای گفته می‌شود که در مقام دعوا یا دفاع، قابل استناد باشد. به عبارت دیگر، هر نوشته‌ای که بتواند در دادگاه به عنوان مدرک و دلیل برای اثبات یا رد یک ادعا مورد استفاده قرار گیرد، سند محسوب می‌شود.

2. انواع سند کدامند؟

قانون مدنی ایران، اسناد را به دو دسته کلی تقسیم می‌کند:

• سند رسمی: سندی است که توسط مامورین رسمی دولت، در حدود صلاحیت آنها و بر طبق مقررات قانونی تنظیم شده باشد. مانند سند مالکیت، سند ازدواج، و سند طلاق.
• سند عادی: سندی است که بین اشخاص عادی تنظیم می‌شود و فاقد ویژگی‌های سند رسمی است. مانند قولنامه، مبایعه‌نامه، و رسیدهای عادی.

3. تفاوت سند رسمی و سند عادی چیست؟

مهم‌ترین تفاوت سند رسمی و سند عادی در میزان اعتبار و ارزش اثباتی آنهاست. سند رسمی به دلیل اینکه توسط مامورین رسمی و با رعایت تشریفات قانونی تنظیم می‌شود، از اعتبار بالاتری برخوردار است و می‌تواند به تنهایی برای اثبات یک ادعا کافی باشد. در حالی که سند عادی، برای اثبات ادعا، نیاز به دلایل و قرائن دیگر دارد.

4. سند لازم‌الاجرا چیست؟

سند لازم‌الاجرا نوعی سند رسمی است که دارنده آن می‌تواند بدون مراجعه به دادگاه و از طریق اجرای ثبت، مفاد آن را اجرا کند. مانند چک، سفته، و برخی از قراردادهای رسمی.

5. سند در حکم لازم‌الاجرا چیست؟

برخی از اسناد عادی مانند چک، به دلیل قوانین خاص، در حکم سند لازم‌الاجرا هستند و دارنده آنها می‌تواند از طریق اجرای ثبت، نسبت به وصول طلب خود اقدام کند.

6. آیا سند اجاره‌ای معتبر است؟

سند اجاره‌ای نوعی سند عادی است که برای مدت معین و در ازای دریافت مبلغی، به دیگری اجاره داده می‌شود. این سند می‌تواند به عنوان مدرک در دادگاه مورد استفاده قرار گیرد، اما اعتبار آن کمتر از سند رسمی است.

7. چگونه می‌توان سند رسمی را تهیه کرد؟

برای تهیه سند رسمی، باید به دفاتر اسناد رسمی یا ادارات ثبت اسناد و املاک مراجعه کرد و با ارائه مدارک لازم و پرداخت هزینه‌های قانونی، نسبت به تنظیم سند رسمی اقدام نمود.

8. چگونه می‌توان سند عادی را تنظیم کرد؟

سند عادی را می‌توان بین خود اشخاص تنظیم کرد و نیاز به تشریفات خاصی ندارد. اما برای اینکه سند عادی از ارزش اثباتی بالایی برخوردار باشد، بهتر است که مفاد آن به طور دقیق و واضح ذکر شود و توسط طرفین امضا شود.

9. آیا می‌توان نسبت به سند رسمی ادعای جعل کرد؟

بله، در صورت وجود دلایل و مدارک کافی، می‌توان نسبت به سند رسمی ادعای جعل کرد. در این صورت، دادگاه صحت سند را بررسی می‌کند و در صورت اثبات جعل، سند از اعتبار ساقط می‌شود.

10. آیا می‌توان نسبت به سند عادی ادعای انکار و تردید کرد؟

بله، هر یک از طرفین می‌تواند نسبت به سند عادی که علیه او ارائه شده است، ادعای انکار و تردید کند. در این صورت، بار اثبات صحت سند بر عهده کسی است که به آن استناد می‌کند.

نتیجه گیری